معرفی حرم امام رضا
حرم امام رضا(ع) که پیکر مقدس حضرت رضا (علیه السلام) در آن مدفون است مهم ترین مرکز مذهبی مشهد و ایران و دومین مرکز مذهبی جهان بعد از مکه مکرمه است. قبر امام مهربانی ها در زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌آید.
حرم مطهر امام رضا (ع) در سال های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام هشتم، به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه ای وجود داشت.
حرم امام رضا (ع) و زمین های اطرافش در آن سال های دور، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه (بخش یا منطقه) معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد. نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن ها از توجه به مرقد امام رضا (علیه السلام) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.
حرم امام رضا (ع) و ساخت بنایی در خور شأن امام هشتم
حرم امام رضا (ع) پس از سال ها سختی و ظلم توسط حکام عباسی، سرانجام به آنچه که لایق بود رسید. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم امام رضا از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آن جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود.
کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت، مرمت، تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.
در طول قرن های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه‌‌ه ای کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند.
تاریخچه ساخت حرم امام رضا (ع) و معماران حرم مطهر
بنای حرم مطهر امام هشتم رضا (ع) در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته اند که نام خود را تا ابد، زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.
سامانیان؛ اولین آبادگران آستان مقدس امام رضا
به روایت تاریخ، ابوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. دیالمه؛ تزییناتی مختصر در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام رضا (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.
غزنویان و یادگاری به نام مسجد بالا سر حضرت
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و هارون الرشید در آن دوران است؛ پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد. علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم امام رضا نمود.
سلجوقیان؛ گذارندگان اولین گنبد آستان متبرکه
در دوره سلجوقیان اولین گنبد بر روی بقعه حرم امام رضا ساخته شد. امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره (بخشی از دیوار سنگی) حرم امام رضا را با کاشی های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند.
خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم امام رضا با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.
به علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده است.
تیموریان و ساخت مسجد گوهرشاد و مدرسه دو درب
عهد تیموری، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به شمار می رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم امام رضا و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است.
مدرسه پریزاد، مدرسه دو درب و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است. از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علی شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.