امام رضا(ع) در سال‌های واپسین، عمرش به‌دستور مأمون، از مدینه به مَرْو در خراسان فراخوانده و ولیعهد مأمون شد. مورخان و عالمان شیعه ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهم‌ترین رویداد سیاسی زندگی او می‌دانند و می‌گویند امام به‌اجبار مأمون، به این کار تن داده است.
حدیثی مشهور از امام رضا(ع) در سفر به ایران بیان شده که به نام سِلسِلةُالذَّهَب (زنجیرهٔ زرین) شناخته می‌شود؛ زیرا سلسلهٔ راویانش همه معصوم‌اند. او این حدیث قدسی را در نیشابور برای جمعی از عالمان آنجا بیان کرده است. در این حدیث، توحید قلعهٔ خدا معرفی شده که هرکه وارد آن شود در امان است. سپس آمده البته این شروطی دارد که من از جملهٔ آن‌ها هستم.
براساس دیدگاه بیشتر عالمان شیعه، امام رضا(ع) در ۵۵سالگی در طوس، به‌وسیلهٔ مأمون مسموم شد و به شهادت رسید و در بقعهٔ هارونیه در روستای سَناباد دفن شد. او تنهاامام از میان امامان شیعه است که در ایران دفن شده است. حرم امام رضا در مشهد از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان است. حرم فاطمهٔ معصومه، خواهر او نیز در ایران واقع شده که مشهورترین آرامگاه این کشور، پس از حرم رضوی شمرده می‌شود.
علی بن موسی، مشهور به امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان دوازده‌امامی است پدرش موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان بود و مادرش کنیزی بود که از او با نام‌هایی نجمه یا تُکتَم یاد می‌شود.
امام رضا(ع)، پس از شهادت پدرش، امام شیعیان شد. مدت امامت وی، بیست سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون هم‌زمان شد.
القاب و کنیه‌ها
برای علی بن موسی، القابی چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر کرده‌اند. برپایهٔ حدیثی از کتاب اِعلام‌الوری، نوشتهٔ فضل بن حسن طبْرسی، امام کاظم(ع) لقب عالم آل‌محمد را هم دربارهٔ او به کار برده است. امام رضا را با القابی چون ضامن آهو،امام رئوف غریبُ‌الغُرَبا، ثامن‌الحُجَج (هشتمین حجت)، ثامنُ‌الائمة (هشتمین امام) نیز می‌خوانند.
مشهورترین لقب وی «رضا» است. سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، از عالمان اهل‌سنت گفته این لقب را مأمون، خلیفهٔ عباسی به او داد؛اما طبق حدیثی که شیخ صدوق، محدث شیعهٔ قرن چهارم قمری نقل کرده، امام جواد(ع) این سخن را نادرست شمرده و ملقب‌شدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می‌پرسند دیگر امامان هم که این‌گونه بوده‌اند. پس چرا از بینشان پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ می‌دهد چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچ‌یک از امامان دیگر صدق نمی‌کند.
کنیهٔ امام رضا ابوالحسن بوده است.طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام کاظم(ع) این کنیه را که لقب خودش هم بوده، به او داده است . برای تمایز او از امام کاظم، به امام رضا ابوالحسن ثانی (دوم) نیز می‌گفتند. امام رضا کنیه‌های دیگری چون ابوعلی و ابومحمد هم داشته است.
همسر و فرزندان
همسر امام رضا سَبیکهٔ نوبیّه یا خَیزُران نام داشت که مادر امام جواد(ع) بود.در منابع تاریخی و حدیثی، از همسر دیگری هم برای امام رضا سخن آمده و گفته شده دختر مأمون بوده است.[۲۵] به گزارش شیخ صدوق، پس از آن‌که مأمون امام رضا را ولیعهد خود کرد، دخترش ام‌حبیب را به عقد او درآورد.
شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن‌شهرآشوب و طبرسی نوشته‌اند امام رضا تنها یک فرزند داشته که امام جواد بوده است؛ بااین‌حال، به نوشتهٔ سید محسن امین نویسندهٔ اَعیانُ‌الشیعه، در برخی از منابع، فرزندان دیگری هم برای او ذکر شده است.
در قزوین، آرمگاهی به نام امام‌زاده حسین وجود دارد که مستوفی، مورخ قرن هشتم قمری، او را فرزند امام رضا(ع) دانسته است؛ البته کِیاء گیلانی، نسب‌شناس، نسب او را به جعفر طَیّار رسانده است. در برخی از منابع هم او برادر امام رضا(ع) خوانده شده است.
فاطمهٔ معصومه، خواهر امام رضا(ع)
از میان خواهران و برادران امام رضا(ع)، شناخته‌ترینشان فاطمهٔ معصومه است که عالمان شیعه جایگاه والایی برای او قائل‌اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می‌کنند. محمدباقر مجلسی در بِحارالانوار، حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده که طبق آن، تمام شیعیان با شفاعت حضرت معصومه(س) به بهشت وارد می‌شوند.محمدتقی شوشتری او را پس از امام رضا(ع)، برترین فرزند امام کاظم(ع) دانسته است.
برپایهٔ کتاب تاریخ قم، فاطمهٔ معصومه در سال ۲۰۱ق، برای دیدار برادرش امام رضا(ع)، از مدینه به ایران رفت؛ اما در میانهٔ راه بیمار شد و او را در قم به خاک سپردند. حرم حضرت معصومه در قم را باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران، پس از حرم امام رضا می دانند.
ولایتعهدی امام رضا(ع)
ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهم‌ترین رویداد دورهٔ زندگی سیاسی او دانسته‌اند. این رویداد یکی از مسائل بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام است که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافات‌داشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام)اهمیت دارد.
به‌گفتهٔ شیخ مفید، متکلم و فقیه شیعه (درگذشت: ۴۱۳ق)، مأمون، با تهدید امام رضا به قتل، او را به پذیرش ولایتعهدی مجبور کرد.امام رضا(ع) هم، در مقابل، شرط کرد در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند. بدین ترتیب، امام رضا از مدینه به مرو در خراسان، پایتخت حکومت مأمون انتقال داده شد.
عالمان شیعه می‌گویند مأمون برای زیر نظر گرفتن امام رضا، خاموش‌کردن انقلاب علوی‌هاو مشروعیت‌بخشیدن به خلافت خود او را ولیعهد کرد.
مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق، مراسم ولایتعهدی را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند.از آن پس، به‌دستور مأمون، خطبه‌ها را به نام امام خواندند و سکه‌ها را به نامش ضرب کردند.
می‌گویند امام رضا(ع) از موقعیت پیش‌آمده به‌نفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف اهل‌بیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.
رویدادهای مهم دوران امامت
به‌گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه، پس از شهادت امام کاظم(ع)، بنا به عللی چون وجود تقیه، فرصت‌طلبی برخی که اموالی از امام کاظم(ع) نزدشان بود و وجود برخی روایات نادرست، میان شیعیان دربارهٔ جانشین وی اختلاف پیش آمد. در این میان، فرقه‌ای در شیعه شکل گرفت که می‌گفت امام کاظم(ع) نمرده و مهدی موعود است. این گروه به واقفیه شهرت یافت. البته بیشتر اصحاب امام کاظم امامتِ امام رضا را پذیرفتند.این تاریخ‌پژوه همچنین می‌نویسد بیشتر رویدادهای سیاسی دورهٔ امام رضا پس از ولایتعهدی وی صورت گرفته و قبل از آن برخورد‌های سیاسی اندکی از امام رضا ثبت شده است.
ولایتعهدی امام رضا(ع)
ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهم‌ترین رویداد دورهٔ زندگی سیاسی او دانسته‌اند. این رویداد یکی از مسائل بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام است که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافات‌داشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام) اهمیت دارد.
به‌گفتهٔ شیخ مفید، متکلم و فقیه شیعه (درگذشت: ۴۱۳ق)، مأمون، با تهدید امام رضا به قتل، او را به پذیرش ولایتعهدی مجبور کرد. امام رضا(ع) هم، در مقابل، شرط کرد در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند.بدین ترتیب، امام رضا از مدینه به مرو در خراسان، پایتخت حکومت مأمون انتقال داده شد.
عالمان شیعه می‌گویند مأمون برای زیر نظر گرفتن امام رضا،خاموش‌کردن انقلاب علوی‌ها و مشروعیت‌بخشیدن به خلافت خود[ او را ولیعهد کرد.
مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق، مراسم ولایتعهدی را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند.[۵۰] از آن پس، به‌دستور مأمون، خطبه‌ها را به نام امام خواندند و سکه‌ها را به نامش ضرب کردند.
می‌گویند امام رضا(ع) از موقعیت پیش‌آمده به‌نفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف اهل‌بیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.
