آشنایی با ایران زیبا: قسمت پنجم: میدان امیر چخماق یزد
میدان امیر چخماق، از زیبایی‌های یزد
میدان امیرچخماق یزد، یکی از جاهای دیدنی یزد است که به عنوان مجموعه‌ای تاریخی و گردشگری، طرفداران زیادی در میان مردم یزد دارد. این میدان که در میان اهالی یزد با نام‌های میرچخماق یا میرچماق نیز شناخته می‌شود، از بخش‌های مختلفی از جمله بازار، تکیه، مسجد، دو آب‌انبار و یک بقعه تشکیل شده است که حوض بزرگی با مجسمه‌های جذابش در میان آن خودنمایی می‌کند.
کاروانسرای شعبان در ضلع شمالی میدان و حمام و کاروانسرای بافتی‌ها در غرب تکیه میدان امیرچخماق واقع شده است. مجموعه میدان امیرچخماق به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این میدان از قدیم محلی برای تجمع و گردهمایی مردم یزد در شرایط گوناگون، مثل راهپیمایی، تظاهرات و مراسم‌های مذهبی بوده است. یکی از مهم‌ترین مراسم‌هایی که هر سال محرم در این محل برگزار می‌شود، مراسم نخل‌گردانی است که شکوه آن، سالانه گردشگران زیادی را به این شهر جذب می‌کند.
قدمت میدان امیر چخماق
تاریخچه مجموعه میدان امیرچخماق یزد از دوران حکومت تیموری در قرن نهم هجری قمری شروع می‌شود. این میدان به دستور حاکم یزد، امیر حلال‌الدین چخماق و با هم‌فکری همسرش فاطمه‌خاتون بنا شد. یکی از علل ساخت میدان رونق بیشتر شهر یزد و آبادسازی آن بود. در رابطه با ترتیب ساخت بناها می‌توان گفت ابتدا مسجد جامع نو در محلی خارج از شهر یزد یعنی ده یا دهوک سفلی بنا شد که بعدها با گسترش شهر، تبدیل به مرکز یزد شد. پس از ساخت مسجد، بخش‌های دیگر از جمله حمام عمومی، کاروانسرا، تکیه، آب‌انبارها و… بنا شدند و مجموعه امیرخچماق تکمیل شد.
این بنا در دوران صفوی و قاجار با همین نام باقی ماند اما در هر کدام از دوره‌های مختلف تاریخ دستخوش تغییرات کوچک و بزرگ شد. شاه عباس میدان امیرچخماق را بازسازی و مرمت کرد و دستور ساخت چهارسوق روی کاروانسرا را صادر کرد. در قرن ۱۳ هجری قمری، میدان و سردر بازار به حسینیه تبدیل شد. اگرچه در آن زمان حسینه کاربردی کنونی را نداشت. در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار، فردی به نام حاجی حسین عطار، مسجد جامع را مرمت و بخش جدیدی به شبستان مسجد اضافه کرد.
کاربری غم‌انگیز میدان امیرچخماق یزد در اوایل دوران حکومت پهلوی بود، این بنا در آن هنگام به محلی برای دفن مردگان و آرامگاه تبدیل شده بود که حکومت پهلوی جلوی این روند را گرفت. پهلوی با تخریب قبرها، میدان امیرچخماق را تبدیل به همان میدان پرجنب‌وجوش همیشگی کرد.
میدان امیرچخماق در دوران رضاشاه شاهد تغییرات زیادی بود. بخشی از این تغییرات به خاطر خیابان‌کشی‌های یزد بود که منجر به تخریب بعضی از دیواره‌های میدان شد. در این دوران، میدان کوچک‌تر تعریف شد، مسجد و میدان مقابل حسینیه ادغام شدند و در نهایت این مجموعه به بنایی تدیل شد که در حال حاضر شاهد آن هستید. از بین جداره‌های مجموعه امیرچخماق، فقط جداره جنوب شرقی باقی مانده است که بدنه اصلی تکیه محسوب می‌شود.
امیر چخماق کیست؟
امیر جلال‌الدین چقماق شامی (امیرچخماق) یکی از سرداران پادشاه بزرگ دوره تیموریان، شاهرخ تیموری بود که در سال ۸۳۶ هجری قمری توسط شاهرخ تیموری به عنوان حاکم یزد انتخاب شد. امیرچخماق با الگوبرداری از شیوه پادشاهی شاهرخ و با کمک همسرش فاطمه خاتون یا ستی فاطمه، زمان زیادی را صرف عمران و آبادانی شهر یزد کرد. امیرچخماق به خاطر فعالیت‌هایی که در راستای سازندگی و عمران شهر یزد انجام داد، شهرت دارد.
دیدنی های میدان امیر چخماق
اگر دقت کرده باشید تا اینجای کار، میدان امیرچخماق با نام مجموعه میدان امیرچخماق عنوان شده است. چیزی که میدان امیرچخماق را به یکی از جاذبه های گردشگری یزد تبدیل کرده است، بخش‌های مختلف آن است که هرکدام در نوع خود قدمت و زیبایی بی‌نظیری دارند و در کنار یکدیگر مجموعه‌ای شگفت‌انگیز تشکیل داده‌اند. در ادامه به معرفی بخش‌های مختلف این مجموعه خواهم پرداخت.
۱- بازار حاجی قنبر
بازار قدیمی یزد یکی از جاهای دیدنی یزد است که در دوران پهلوی به خاطر خیابان‌کشی‌های یزد، به دو قسمت تقسیم شد و حتی بخشی از بازار با این عملیات تخریب شد و از بین رفت. در حال حاضر بخش شمالی بازار که به قیصریه معروف است، نسبت به بخش‌های دیگر، رونق بیشتری دارد.کالاهایی که در بازار قدیمی میدان امیرچخماق به فروش می‌رسد شامل انواع پارچه، شیرینی‌های سنتی یزد، طلا، فرش و… است.
بازار حاجی قنبر، قدیمی‌ترین بخش از بازار سرپوشیده یزد است که علت این نام‌گذاری، ساخت این بنا توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی، حاکم یزد در قرن نهم هجری است. قدمت ۵۰۰ ساله بازار حاجی قنبر، معماری و کاشی‌کاری‌های زیبا، آن را به یکی از جاهای دیدنی یزد در مجموعه میدان امیرچخماق یزد تبدیل کرده است.
۲- تکیه امیرچخماق
تکیه امیرچخماق یکی از جاذبه‌های دیدنی مجموعه امیرچخماق یزد که در شرق میدان واقع شده و در سال ۱۳۳۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. تکیه، محلی با غرفه‌های مختلف است که برای برگزاری مراسم‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همان‌طور که درباره تغییرات میدان امیرچخماق در طول تاریخ صحبت شد، سردر بازار میدان در قرن سیزدهم و در دوره قاجار تغییراتی داشت که طی این تغییر دو مناره و تکیه به آن اضافه شد.
در دوران پهلوی نیز به خاطر عملیات عمرانی و خیابان‌کشی در این ناحیه، بخشی از جداره‌های بازار تخریب شد و تنها جداره اصلی باقی‌مانده از آن دوران، مربوط به تکیه امیرچخماق است. این جداره، جداره‌ای ۳ طبقه با غرفه‌های آجری است که به صورت پلکانی روی هم قرار گرفته‌اند.
بخش میانی غرفه‌ها، ارتفاع بیشتری نسبت به غرفه‌های طرفین داشته و تزییات و کاشی‌کاری‌های چشم‌نوازی دارد. برای همین هم این غرفه با نام شاه‌نشین شناخته می‌شود که جایگاهی برای بزرگان و مقامات بالا بوده تا از آنجا به تماشای مراسم تعزیه در میدان بنشینند. غرفه‌های طرفین نیز مخصوص بانوان و افراد عادی بود.
مناره‌های تکیه امیرچخماق بالاتر از بخش شاه‌نشین سر به آسمان کشیده‌اند و صدای گوش‌نواز اذان هرروز از بالای مناره همه را برای نماز دعوت می‌کند. در بخش شاه‌نشین کتیبه‌ای قدیمی قرار دارد که متعلق به سال ۱۲۲۱ هجری شمسی است و قدمتی ۱۸۰ ساله دارد.
اگر بخواهم درباره جایگاه تکیه در میدان امیرچخماق صحبت کنم، باید بگویم این بنا سردر ورودی بازار حاج قنبر است و درست در کنار مسجد جامع قرار گرفته است. علاوه‌براین، یکی از غرفه‌های تکیه به آب‌انبار مجموعه نیز دسترسی دارد.
۳- مسجد امیرچخماق
مسجد امیرچخماق که با نام مسجد جامع نو یا مسجد دهوک نیز شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین بناهای مجموعه میدان امیرچخماق یزد است که به دستور امیرچخماق و همسرش فاطمه خاتون در سال ۸۴۱ هجری قمری، در ضلع جنوبی میدان بنا شد. این مسجد در زمان ساخت، در محلی با نام دهوک بنا شد که خارج از شهر یزد قرار داشت اما با گسترش شهر، وارد بافت شهری شد.
مسجد امیرچخماق در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت. این مسجد از نظر وسعت، اعتبار و زیبایی، دومین مسجد مهم یزد پس از مسجد جامع یزد محسوب می‌شود که معماری چشمگیر آن در میان معماری‌های مساجد زبانزد همه است. گنبد سبز و زیبای مسجد که اطراف آن کتیبه‌ای به زبان کوفی نوشته شده، از دور توجه هر گردشگری را جلب می‌کند.
مسجد امیرچخماق چند ویژگی معماری بارز دارد که حساب آن را از بقیه مساجد جدا می‌کند؛
· ویژگی جالب این مسجد ورودی‌های مختلف آن است که امکان دسترسی به آن را از محله‌های مختلف ایجاد کرده است. یکی ورودی مسجد از کوچه مجاور و ورودی دیگر از سمت صحن یا حیاط بقعه ستی فاطمه است.
· دومین ویژگی مهم معماری مسجد امیرچخماق، دو شبستان آن است. این مسجد دارای یک شبستان مخصوص زمستان و یک شبستان مخصوص تابستان است. شبستان تابستانی به خاطر ساختار معماری و بادگیری که در قسمت بالایی خود دارد، در تابستان فضایی خنک ایجاد می‌کند. شبستان مخصوص زمستان در دو سوی دالان ورودی قرار گرفته است که تامین نور و گرمای آن در سرمای زمستان، به کمک انعکاس نور خورشید در سنگ‌های مرمرین شبستان صورت می‌گیرد.
· سومین ویژگی برجسته مسجد کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر آن در محراب و بخش‌های مختلف آن است که با رنگ‌های چشم‌نوازشان حسابی شما را به وجد می‌آورند.
· شاید برایتان جالب باشد که مسجد امیرچخماق مناره ندارد. علت واقعی این موضوع مشخص نیست اما دو احتمال برای آن وجود دارد. اولین احتمال این است که در گذشته مساجدی که توسط بانوان ساخته می‌شد مناره نداشتند. دومین احتمال اهمیت مسجد به هر دو گروه اهل سنت و شیعه است، زیرا مساجد اهل سنت دارای یک مناره و مساجد شیعه دارای دو مناره هستند. مناره نداشتن مسجد امیرچخماق، محلی برای وحدت و هم‌دلی اهل سنت و شیعه فراهم کرده است که فارغ از ظاهر مسجد بتوانند در کنار یکدیگر نماز بخوانند.
· مسجد امیرچخماق در بخش‌های مختلف خود دارای کتیبه‌های به خط ثلث و کوفی است که یکی از جاذبه‌های آن به‌شمار می‌رود.
۴- نخل امیرچخماق
شاید تا به حال اصطلاح نخل‌گردانی را شنیده باشید. نخل‌گردانی مراسمی نمادین است که در دوران سوگواری محرم در شهرهایی مثل یزد، استهبان، کاشان، شاهرود و… اجرا می‌شود. در میان مراسم‌های نخل‌گردانی، مراسم نخل‌گردانی شهر یزد شهرت جهانی دارد.
نخل در واقع نوعی تابوت بسیار عظیم چوبی است که با پارچه‌های سیاه و سبز تزیین شده است و توسط جمعیتی از عزاداران حمل می‌شود. علاوه بر پارچه‌ها سیاه، عناصری چون آیینه، خنجر و… روی نخل نصب می‌شود که هرکدام به عنوان نمادی از حوادث و افراد عاشورا در نظر گرفته می‌شود.
نخل امیرچخماق یکی از قدیمی‌ترین نخل‌های ایران است که به نام نخل حیدری‌ها معروف است. نخل حیدری‌ها به شکل درخت سرو بزرگی به ارتفاعی نزدیک به ۵/۸ متر ساخته و در شرق میدان امیرچخماق قرار گرفته است، درخت سرو نمادی از آزادگی است.
قدمت این نخل به ۴۵۰ سال قبل و دوران صفویه برمی‌گردد. طبق شواهد، نخل امیرچخماق از سال ۱۲۲۹ در میدان امیرچخماق یزد بوده است و در عاشورای ۱۳۹۶ پس از ۷۰ سال مجدد توسط عزادارن به حرکت درآمده است.این نخل در سایر روزهای سال نیز در همان منطقه نگهداری می‌شود.
۵- آرامگاه ستی فاطمه
آرامگاه یا بقعه ستی‌فاطمه یکی از جاهای دیدنی یزد در شمال میدان امیرچخماق است که برخلاف بسیاری از آرامگاه‌هایی که اسمشان را شنیده‌ایم، متعلق به یک زن است. ستی‌فاطمه یا بی‌بی فاطمه خاتون همسر امیر جلال‌الدین چخماق بوده که در قرن نهم هجری به عنوان زنی عالم و قدرتمند شناخته می‌شد.
کلمه (ستی) از واژه سانسکریت (سات) برگرفته شده است که به‌مرور زمان معنی بانوی بلندمرتبه را پیدا کرده است.ستی‌فاطمه زندگی مادی و معنوی خود را به همراه همسرش صرف آبادانی و ساخت بناهای ارزشمندی مثل مجموعه امیرچحماق در یزد کرد.
ستی‌فاطمه، پس از درگذشتش، در بنایی که خود دستور ساختش را داده بود، در نزدیکی مسجد امیرچخماق دفن شد. این آرامگاه دیدنی، بنایی کوچک با ظرافت‌های زنانه است که هویت این بانوی مقتدر را به نمایش می‌گذارد. ورودی آرامگاه ستی‌فاطمه درب چوبی دولنگه‌ای است که از راهرویی کوچک شما را به داخل گنبد راهنمایی می‌کند. قبر دو طبقه مرمری وی در مرکز گنبد قرار گرفته است که روی آن طرح سرو، به عنوان نمادی از معاد و زندگی پس از مرگ، کنده‌کاری شده است.
گنبد گِلی آرامگاه ستی‌فاطمه تنها گنبد خیاره‌ای ایران است که مطابق معماری بی‌نظیر دوره تیموری ساخته شده است. نمونه مشابه این گنبد در هرات افغانستان، متعلق به بانو گوهرشاد است.
در کتاب جامع مفیدی، کتابی درباره تاریخ و جغرافیای یزد، در رابطه با آرامگاه ستی‌خاتون آمده است که: «به قرب بازار محله میرچقماق در حوالی خانقاه امیر معظم‌الیه، گنبدی به جهت مدفن خود بنا فرمود و به کاشی الوان مزین کرد و مرحومه مذکوره در آنجا مدفون است. همچنین آسیابی را بر بقعه خود وقف فرمود و حاصل آن هرساله مقدار ۸۰۰ من به وزن شاه آرد گندم است که یک‌دهم صرف آرامگاه مذکور می‌شود.» این بخش از کتاب توی سایت‌های مختلف اومده بود، منم عینا تکرارش کردم.
متاسفانه تا سال ۱۳۹۹، آرامگاه ستی‌فاطمه به خاطر ساخت بناهای مختلف در اطراف، از دید خارج شده بود، اما در سال ۹۹ با رایزنی‌های صورت‌گرفته با سازمان میراث فرهنگی یزد، تعدادی از بناهای جلو آرامگاه خریداری و تخریب شد تا گنبد مجدد نمایان شود و جایگاه قبلی خود را به‌دست بیاورد.
۶- آب انبارهای میدان امیر چخماق
میدان امیرچخماق به خاطر داشتن آب‌انبارهای قدیمی خود معروف است. اگر نمی‌دانید آب‌انبار چیست، بهتر است ابتدا خیلی ساده آن را به شما معرفی کنیم. آب‌انبار، حوض یا استخری سرپوشیده در زیرزمین است که در مناطاق کم‌آب و کویری در زمین حفر می‌شود، آب آب‌انبار از باران یا جویبارهای فصلی تامین می‌شود.
میدان امیرچخماق یزد در گذشته سه آب‌انبار مهم به نام‌های آب‌انبار میدان، آب‌انبار ستی‌فاطمه و آب‌انبار تکیه امیرچخماق داشته است که آب‌انبار میدان طی سالیان به‌طور کامل تخریب شده است و در حال حاضر فقط دو آب‌انبار در این مجموعه باقی مانده است که تا همین ۴۰ سال قبل نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته. پس از افتتاح شبکه لوله‌کشی آب در یزد، آب‌انبارها کاربری خود را از دست دادند و در حال حاضر به عنوان بناهای تاریخی بازدیدکنندگان زیادی دارند که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده‌اند.
7– آب انبار ستی فاطمه
آب‌انبار ستی‌فاطمه یا آب‌انبار پنج بادگیر یکی از آب‌انبارهای میدان امیرچخماق است که به دستور ستی‌فاطمه در کوچه شیخ اسداله، در ضلع شمالی میدان امیرچخماق ساخته شد. این آب‌انبار دارای مخزن بزرگی است. آب‌انبار ستی‌فاطمه با گنبد تخم‌مرغی، سردر آجری و پنج بادگیر بلندی که به شکل هشت‌وجهی ساخته شده‌اند، جذابیت زیادی برای گردشگران دارد.
8– زورخانه صاحب‌الزمان
با توجه به تغییر بلااستفاده بودن آب‌انبار ستی‌فاطمه، این بنا در سال ۱۳۸۰ به همت پهلوان علی درهمی تبدیل به زورخانه‌ای به نام زورخانه صاحب‌الزمان شد. در حال حاضر این زورخانه، بزرگ‌ترین زورخانه یزد است. گردشگران می‌توانند از سانس‌های ۴۰ دقیقه‌ای زورخانه صاحب‌الزمان استفاده کنند و چند دقیقه‌ای به تماشای نمایش حرکات ورزشی باستانی بنشینند.
9– آب انبار تکیه امیر چخماق
آب‌انبار تکیه امیرچخماق که نام دیگر آن آب‌انبار حاجی قنبر است، به دستور نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی در فاصله بین تکیه و بازار حاجی قنبر ساخته شد.خزینه این آب‌انبار قطری به طول ۹ متر دارد و در عمق ۱۴ متری زمین حفر شده است. آب‌انبار تکیه با ۵۰ پله به محل برداشت آب می‌رسد و دارای چهار بادگیر چهاروجهی است که تا‌به‌حال سه تای آن‌ها مرمت شده‌اند. آب‌انبار تکیه امیر چخماق دارای چند ویژگی ساختاری منحصر‌به‌فرد است:
در آب‌انبار تکیه، آب و تهویه هوا به طور کامل در داخل زمین قرار دارد.
بادگیرها در بدنه دیوار بازارچه حاجی قنبر بنا شده‌اند و ساختاری کاملا متفاوت نسبت به سایر بادگیرهای شهر یزد دارند.
ساختار عمومی اکثر آب‌انبارها به گونه‌ای است که پلکان عمودی به وسط متصل می‌شود اما در آب‌انبار تکیه امیر چخماق پلکان و خزینه در کنار یکدیگر ساخته شده‌اند. در واقع اگر می‌خواستند ساختاری مانند سایر آب‌انبارها داشته باشد، باید زیر مناره‌ها خالی می‌شد که این کار استقامت آن‌ها را از بین می‌برد و امکان تخریب آن‌ها وجود داشت.
موزه میدان امیرچخماق
در ورودی آب‌انبار تکیه امیرچخماق، درست جایی که بعد از پله‌ها به محل برداشت آب می‌رسیم، موزه کوچکی ایجاد شده است. در این موزه که به نام موزه میدان امیرچخماق یزد معروف است، وسایل قدیمی مرتبط با آب و مردم در دوران قدیم به نمایش گذاشته شده است که قطعا تماشای آن‌ها خالی از لطف نیست.
میدان امیر چخماق کجاست؟
آدرس میدان امیر چخماق: یزد، خیابان امام خمینی، میدان امیرچخماق
